Türkçe Dersi-1: Sözcük Yapı Bilgisi ve Kök

Sözcük Yapı Bilgisi ve Kök 

Sözcük Yapısı:

Türkçe, sondan eklemeli dildir. Sondan eklemeli, kelimenin sol baştan kök ve sağa doğru eklerden oluşmasıdır.

Kök:

Kelimenin anlamlı en küçük yapısıdır. Kök, ek alarak sözcük olur; sözcükler birleşir, cümle olur.

 

Sözcük, Kök Türü bakımından 2’ye ayrılır:

1- İsim Kök Sözcük:

İsim ve isim soylu sözcüklerden oluşan köklerdir. Mastar eki mek-mak alamazlar (kitap, kitap-mak olmaz). Ör: Başlamak; -Baş, köktür ve isimdir, o zaman başlamak kelimesi; isim kök dür. Ayrıca, baş-mak/mek alamadığı (mastar) için isim kök dür.

Yansıma Sözcükler, isim kök kabul edilir; Doğadaki seslerin taklidi olan sözcüklerdir: fısıltı, şapırtı, uğultu, meleşiyor, havladı… 

 

2- Fiil Kök Sözcük:

Fiilden türer ve Mastar eki (mek-mak) alırlar.

Gelişiniz bizi şaşırttı. orada kim vardı?   ------------------  gel-geliş-gelişiniz ------gel-mek

Yazışmalarımız tüm hızıyla devam ediyor  ------------ yaz-yazı-yazışma-lar-ı-mız ------ yaz-mak

Sorularınız farklı düşünceler içeriyor        -------------  sor-soru-lar-ı-nız      ------- sor-mak

 

Sözcük Kökleri Anlam İlgisi Bakımından 2’ye Ayrılır:

1- Kökteş (Ortak) Kök: Anlam bakımından ortaklık vardır.

boya-boya ---------- boya-mak fil ve boya isim

barış-barış ---------- barış-mak fili ve barış isim

2- Sesteş (Eş Sesli) Kök: Anlam ilgisi yok ama ses benzerliği var.

yaz    -------- yaz: yazmak fiil, Yaz: mevsim ismi

kaz    -------- kaz: kazmak fiil, kaz: hayvan ismi

gül    -------- gül: gülmek fili, gül: çiçek ismi

“Irmağın yanında, akan bir damla bile değildi. Konuştum, duymadı ve içimden kan damladı.” cümlesinde damla sözcüğünü türü bakımından inceleyiniz?

1.damla: isim kök     -----------       2. damla: dı çekim eki ile fiil kök

Duvarı dün boyadı            boya-dı     ------ dı çekim eki almış fiil kök

Boyası yeni kurudu           boya-sı     ------ sı isim çekim eki (iyelik eki) almış isim kök

 

Diz sözcüğünü inceleyelim.

“Kitapları isim sırasıyla dizdi.”  ------------- diz-mek, fiil kök

“Maçın başında Ali’nin dizi yırtıldı.” ------- diz-i,  isim kök

Diz, anlam bağı olmadığı için kökteş değildir, aralarında ses benzerliği ile sesteş köktür.

 

ÖYSM Soru Kalıpları Üzerinden Alıştırmalar

 ÖYSM Soru Kalıbı:

“kelime/cümle yapısı/anlamı bakımından diğerlerinden farklıdır?”

“Yazın çamaşırlar çabuk kuruyor.” altı çizili sözcüğü kök bakımından açıklayın?

kuru-yor: kuru-mak fiil kök, yor fiil çekim eki

kurumak fili, aynı zamanda kuru ismini içerir, bu yüzden anlam bakımından kökteştir.

 

Yaşadığın dünya – yaş-a-dı-ğın, yaş isim kök

Kendini işine adamalısın – ad-a-mak, ad ile isim kök

Düşüncelerini hep gizlerdi – düş-ün-ce, düş isim kök

 

Aşağıdakilerden hangisinde kök yanlış verilmiştir?

A) Çatal - çat (fiil)

B) Bencil - ben (ad)

C) Görev - gör (fiil)

D) Bağlaç - bağla (fiil)

E) Açı - aç (fiil)

 Cevap: Bağlaç – bağ-la-mak fiil değil, bağ isim köktür.

 

Sararmış - sarar-mak değil, sarı dan gelir, isim kök

Onun yalnızlığı – yalın dan gelir, isim kök

Ödevlerini yap – ödev değil, öde-mek ile fiil kök

Şapırtılarıyla – şap-ır-da-mak, yansıma sözcük, fiil de olsa, isim kök kabul edilir.

Fırladı gitti – fır-la-mak, yansıma sözcük, isim kök

Gelinlik – gelin değil, gel-mek fiil kök

Yayınlanmış – yayın değil, yay-mak fiil kök

Biriktirdiği paralar – birik-mek değil, bir-ik isim kök